مقدمه :
كتابخانه محل ذخيره دانش است.به تعبير ديگر مي توان آن را مركز فرهنگ و خرد ناميد.كتابخانه زماني متولد شد كه كشاورزي مهم ترين مشغله ذهني بشريت بود.در زمان رنسانس با اختراع چاپ ، كتابخانه ها جاني دوباره گرفتند و در زمان انقلاب صنعتي كه اختراعات جديد ، فرآيند چاپ را ماشيني كرد ، كتابخانه ها نيز به اوج شكوفايي خود رسيدند..در طول سال ها ، كتابخانه ها دوره تكاملي باور نكردني را پشت سر گذاشتند.

اين موسسات كه در ابتدا فقط براي نگهداري و ذخيره مدارك ابداع شده بودند ، تبديل به مراكزي جهت تبادل اطلاعات گرديدند.اكنون در آستانه ي دوران كتابخانه ديجيتالي هستيم.با وقوع انقلاب اطلاعات ، كتابخانه ديجيتالي به فناوري قدرتمندي براي رشد و ترقي دست يافته اند.روش هاي جديدي نيز براي ذخيره ، سازماندهي و دسترسي به اطلاعات پيش روي آن ها گذاشته شده است.اگر اطلاعات را پول رايج دانش در نظر بگيريم ، كتابخانه ديجيتالي به منزله بانك هايي براي سرمايه گذاري هستند. كتابخانه ديجيتالي مجموعه اي از منابع الكترونيكي و امكانات فني و مرتبط با آن هاست.اين پيشرفت فناوري ما را به موج سوم رهنمون مي كند.همان طوري كه ذكر شد ، موج اول ، كشاورزي بوده ،‌ موج دوم ، صنعتي و موج سوم ،‌ فناوري ارتباطات و رايانه است.در اين فناوري آن چه كه نهايتا باعث پيدايش كتابخانه ديجيتالي مي شود ، موج سوم است.

نسل بندی کتابخانه ها :
به طور کلی کتابخانه ها از لحاظ ساختاری به پنج دسته اصلی و در واقع به پنج نسل طبقه بندی می شوند.

نسل اول : کتابخانه های سنتی Tratitional libraries
در این کتابخانه ها ، همه متون و مواد آموزشی و تحقیقی به صورت نسخه های چاپی و یا خطی در قرون گذشته بوده و انواع خدمات کتابداری چه خدمات داخلی مثل فهرست نویسی ، رده بندی و جز آن و چه خدمات خارجی مثل ارتباط و ارایه خدمات به کاربران یا مبادله با دیگر کتابخانه ها به صورت دستی و توسط کتابدار انجام می شد.
نسل دوم : کتابخانه های ماشینی Automated libraries
در این کتابخانه ها ، از نظر نوع و ساختار کتاب ها و مواد آموزشی تفاوت چندانی با نسل اول وجود ندارد.به بیان دیگر ، در این نسل نیز کتاب ها و دیگر مواد به صورت نسخه های چاپی نگهداری می شود.هر چند ممکن است منابعی نیز به صورت نوار کاست ، فیلم ، ویدئو ، میکروفیلم و از این قبیل وجود داشته باشد.اما خدمات کتابداری از قبیل فهرست نویسی و امانت بین کتبخانه ای از طریق ماشین انجام می شود.
نسل سوم : کتابخانه های الکترونیکی Electronic libraries
در این کتابخانه ها ، مواد آموزشی عمدتا به صورت الکترونیکی وجود دارند.البته منابع چاپی نیز در کنار منابع الکترونیکی وجود دارد اما خدمات کتابخانه ای بیشتر به صورت الکترونیکی انجام می شود.
نسل چهارم : کتابخانه های دیجیتال Digital libraries
این کتابخانه ها ، موسسات یا سازمان هایی هستند که منابع مختلف شامل منابع انسانی و تجهیزات مورد نیاز برای ارایه ی خدمات کتابخانه ای مثل فهرست نویسی ، رده بندی ، اطلاع رسانی ، روابط بین کتابخانه ای ، مواد آموزشی ، منابع کتابخانه ای و دیگر خدمات را با استفاده از شبکه های پرسرعت مهیا می سازد.بدین وسیله منابع آموزشی و خدمات ، آماده می شود و در اختیار گروه های ویژه ای از کاربران و یاخوانندگان و دانشجویان قرار می گیرد.
نسل پنجم : کتابخانه های مجازی Virtual libraries
کتابخانه های مجازی کتابخانه های بدون دیوار هستند.بدین معنی که منابع آن ها ، تنها بر روی وب موجود است و همه ی خدمات کتابخانه ای نیز در آن ها فقط و فقط از طریق وب انجام می پذیرد.بنابراین می توان نتیجه گرفت منابع این نوع کتابخانه ها ، از نوع کتاب های الکترونیکی بر روی شبکه است.محیط کاری نیز ، محیط شبکه های رایانه ای بسیار سریع از نوع شبکه های ماهواره ای یا فیبر نوری است.(5)
در پایان این مبحث جا دارد اشاره شود که علی رغم تقسیم بندی و تعاریف یاد شده فوق الذکر ، در تحقیقی از آقای دکتر کیوان کوشا(7) ثابت شده است که عبارات کتابخانه های الکترونیکی – کتابخانه های دیجیتال – کتابخانه های مجازی و همچنین کتابخانه های بدون دیوار –کتابخانه های بدون کاغذ و کتابخانه های دو وجهی در بسیاری از متون حوزه کتابداری و اطلاع رسانی به جای یکدیگر به کار می روند و تفاوت مفهومی بنیادی را نمی توان میان این اصطلاحات مشاهده کرد.

سیر تحول کتابخانه های دیجیتالی :

1945:
ونیور بوش در مقاله ای با عنوان
As we may think
در مورد ظرفیت های بالقوه گردآوری ، ذخیره ، کشف و بازیابی اطلاعات پیشنهاداتی ارایه داد.بررسی های انجام گرفته اخیر ، این مطلب را تایید کرده اند.
دهه 1950 :
جس شرا و جیمز دبلیو پری شروع به انجام مطالعاتی در زمینه بازیابی خودکار اطلاعات کردند.
دهه 1960 :
لایک لایدر در مورد تاثیر ورود اطلاعات دیجیتال در کتابخانه ها در کتابی تحت عنوان ((کتابخانه های آینده)) به بحث پرداخت.
1969: پروژه ی آرپانت در وزارت دفاع آمریکا شکل گرفت.
دهه 1970 :
رایانه های شخصی وارد بازار شدند
همگام با توسعه ی اینترنت تلاش هایی در جهت دیجیتال سازی کتابخانه ها انجام گرفت ، از جمله پروژه گوتنبرگ بود که در سال 1971 با هدف تبدیل کتاب های چاپی با متن اسکی آغاز شد و تا امروز ادامه دارد.
دهه 1980 :
سیستم های پیچیده ی ذخیره و بازیابی اطلاعات
استفاده از سیستم های دیجیتالی برای فهرست نویسی
استفاده از روش های جدید برای اشتراک رکوردهای کتابشناختی
دهه 1990 :
گسترش کتابخانه های دیجیتالی
ایجاد تفاهم نامه هایی برای انتقال داده ها و جستجو
تفاهم نامه گوفر در سال 1991
اینترنت(6)

تعاریف :
تعاریف :
كتابخانه ديجيتالي داراي تعاريف مختلفي است كه پژوهشگران از آن ارائه داده اند.به عنوان مثال :
*از ديدگاه بازيابي اطلاعات ،‌كتابخانه ديجيتالي پايگاهي اطلاعاتي در طيف گسترده است ؛
*از ديدگاه افرادي كه روي فناوري ابرمتن كار مي كنند ، كتابخانه ديجيتالي كاربردي اختصاصي از روش هاي ابرمتني است ؛
*از ديدگاه افرادي كه در زمينه اطلاع رساني در طيف گسترده كار مي كنند ، كتابخانه ديجيتالي جنبه اي از كاربرد وب است ؛
*از ديدگاه علم كتابداري ، كتابخانه ديجيتالي گامي ديگر در ادامه راه خودكار سازي كتابخانه هاست كه بيش از 25 سال از نقطه شروع آن مي گذرد.
در واقع همه مواردي كه در بالا ذكر شد در تعريف كتابخانه ديجيتالي مي گنجد.(12)
کتابخانه های دیجیتالی مجموعه های گوناگونی از اطلاعات را برای استفاده کنندگان متعدد در بر دارند و در اندازه های متفاوتی از کوچک تا بزرگ دسته بندی می شوند.آن ها از هر نوع ابزار ورود اطلاعات و نرم افزارهای مناسب و این ابزارها را برای سازماندهی اطلاعات و در دسترس قرار دادن آن ها بر روی شبکه به کار می گیرند و باعث می شوند که آن ها در اختیار استفاده کنندگان قرار گیرند.بنابراین نوید کتابخانه های دیجیتالی برای ما دستیابی به اطلاعات بیشتر ، کاهش هزینه ها ، و قابلیت استفاده ی چند منظوره است.
انجمن اطلاع رسانی آمریکا تعاریف ذیل را برای این دسته از کتابخانه ها به کار برده است:
1-نظامی است که در آن منابع اطلاعاتی از طریق شبکه های اطلاعاتی به جای دسترسی فیزیکی از طریق مکانی مشخص توزیع می گردند.
2-کتابخانه هایی که محتوای آن ها ، اساسا در قالب رقمی ذخیره شده باشد و بتوان از طریق امکانات(شبکه های)رایانه ای به آن ها چه در سطح شبکه های محلی و چه از طریق ارتباطی از راه دور دست یافت.(7)
آرمز در کتاب کتابخانه های دیجیتال چنین تعریفی از کتابخانه های فوق ارایه داده است :
مجموعه ای مدیریت یافته از اطلاعات همراه باخدمات مربوطه که در آن اطلاعات درقالب های دیجیتالی ذخیره گردیده و از طریق شبکه قابل دسترس است.(1)
کتابخانه ی دیجیتالی بر یک نظام رایانه ای استوار است که به منظور دسترسی کاربر به گردآوری ، ذخیره سازی ، سازماندهی ، جستجو و توزیع مواد دیجیتالی می پردازد.کتابخانه ی دیجیتالی به صورت شبکه طراحی نمی شود ، بلکه به گونه ای طراحی می شود که بتواند به شبکه متصل شود.کتابخانه دیجیتالی فقط مجموعه ای از منابع الکترونیکی نیست ، بلکه شامل یک مرورگر واسطه و احتمالا فضا و جامعه ای مجازی است.کتابخانه ی دیجیتالی به فضای کمی نیاز دارد و داده ها با سرعت از طریق شبکه های ارتباطی در دسترس هر کسی در هر کجای دنیا قرار می گیرد.کتابخانه ی دیجیتالی یک وجود مجرد نیست و با منابع و مجموعه های زیادی در ارتباط است.(4)
در عصر دیجیتال مسئله اصلی این نیست که کتابخانه چه منابعی را در اختیار دارد ، بلکه این است که چه منابعی را می تواند به سرعت به دست آورد و در اختیار مراجعه کننده قرار دهد.(11)
چرا کتابخانه ی دیجیتالی ؟
از جمله دلایل اساسی برای ایجاد کتابخانه های دیجیتالی این است که آن ها امکان مبادله ی اطلاعات را در سطحی بهتر از گذشته فراهم می آورند.با اینکه کتابخانه های سنتی هنوز به عنوان پایه های فرهنگی جامعه محسوب می شوند ، اما پاسخگوی نیازهای موجود نیستند.
در این جا می توان به بعضی از مزایای بالقوه ی کتابخانه های دیجیتالی اشاره کرد :
1-کتابخانه های دیجیتالی به راحتی در دسترس استفاده کننده قرار می گیرند
برای استفاده از یک کتابخانه سنتی فرد بایستی به محل کتابخانه مراجعه می کرد.هر چند که این امر ممکن بود برای دانشجویی که در دانشگاه تحصیل می کند خیلی وقت گیر نباشد اما اکثر مردم چنین امکانی در اختیار نداشتند.اگر کتابخانه به سیستم جستجوی رایانه ای اینترنتی هم مجهز نبود که وضعیت دو چندان بدتر می شد.چون با وجود صرف هزینه و وقت برای مراجعه کننده به کتابخانه ، ممکن بود کتابخانه اصلا منبع مدنظر را نداشته باشد و در صورت وجود چنین سیستمی نیز ممکن است منبع مدنظر به امانت رفته باشد که مستلزم مراجعه ی دوباره به کتابخانه است.کتابخانه های دیجیتالی در واقع اطلاعات را به محل کار استفاده کننده منتقل می کنند.بدین ترتیب مهم نیست که ساعات کار کتابخانه چیست؟فاصله ی زمانی و مکانی ما با کتابخانه چقدر است؟آیا در تعطیلات هستیم یا غیر تعطیلات؟آیا کتابداری که ما بدان مراجعه می نماییم در مرخصی است؟ و سایر موارد محدود کننده.
.هر جا که یک رایانه ی متصل به شبکه وجود داشته باشد ، کتابخانه نیز در آن جا حضور دارد.
2-از امکانات رایانه ای برای جستجو و دریافت اطلاعات استفاده می شود
با وجود اینکه اسناد کاغذی نسبت به کتاب های الکترونیکی برای مطالعه راحت تر هستند اما یافتن اطلاعات مدنظر ما در آن ها نسبت به کتاب های الکترونیکی مشکل تر می باشد.با استفاده از ابزارهای نوین بازیابی می توان عناوین ، موضوعات و سایر موارد مدنظر خود را در منابع الکترونیکی به راحتی جستجو و بازیابی نمود.
3-استفاده همزمان از یک منبع توسط افراد بی شمار
در کتابخانه های سنتی ، از یک منبع بیش از یک نفر نمی تواند در همان لحظه استفاده نماید و همین امر منجر به خرید نسخه های بیشتری از یک منبع می گردد که علاوه بر در پی داشتن هزینه ی مادی و پرکردن حجم قفسه های کتابخانه ، پس از مدتی نیز به دلایل گوناگون مشمول وجین می شود و این یعنی صرف هزینه و وقت و نیروی انسانی بیهوده.در حالی که در کتابخانه های دیجیتالی چنین مشکلی وجود ندارد و با تهیه ی تنها یک نسخه از یک منبع ، میلیون ها فرد بصورت همزمان می توانند از آن استفاده نمایند.
4-سهولت روزآمد نگه داشتن اطلاعات
اطلاعات نیازمند روزآمد شدن هستند و این امر در خصوص منابع علمی سریع تر اتفاق می افتد.این کار برای نسخه های چاپی همیشه با مشکلاتی همراه بوده است.حال آنکه وقتی ویرایش نهایی متون به صورت دیجیتالی موجود باشد ، روزآمد نگه داشتن آن ها نیاز به کار زیادی نخواهد داشت.کتابخانه های بسیاری ویرایش هایی از راهنماها ، دایره المعارف ها و سایر منابع مرجع را به طور پیوسته بر روی رایانه نگهداری می کنند و. بعد از دریافت ویرایش های جدید این نوع مواد از ناشران ، بر روی رایانه قرار می دهند.به طور مثال کتابخانه ی کنگره سایتی به نام توماس دارد که در آن پیش نویس تمام قوانینی که به طور مستمر در کنگره مطرح می شوند وجود دارد.
5-ارایه ی اشکال جدید اطلاعات ممکن می شود
چاپ همیشه شیوه ی مناسبی برای ثبت و اشاعه ی اطلاعات نیست.یک پایگاه اطلاعاتی ممکن است بهترین محل برای ذخیره اطلاعات آماری باشد.برای اینکه می تواند به وسیله ی رایانه مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد.در دنیای دیجیتال موادی را می توان ایجاد کرد که مشابه مواد طراحی شده بر روی کاغذ یا سایر رسانه ها نیستند.
6-هزینه کتابخانه های دیجیتالی هر روز در حال کاهش است
در حالی که هزینه های تاسیس بناهای جدید و نگهداری کتب قدیمی در آن ها هر ساله رو به افزایش است ، هزینه های ایجاد و نگهداری کتابخانه های دیجیتالی هر ساله 30% کاهش می یابد.در ده سال آینده ابزارهای گران قیمت ذخیره سازی اکترونیکی امروزی به قدری ارزان خواهد شد که مسئله قیمت دیگر عامل مهمی در تصمیم گیری به شمار نخواهد آمد.


تفاوت های کتابخانه های سنتی و دیجیتال :
1- محلی بودن در برابر جهانی بودن
از ویژگی های اینترنت ، از میان بردن محدودیت های جغرافیایی است.با ظهور ارتباطات شبکه ای و امکان بازیابی منابع در آن ، دامنه ی فعالیت کتابخانه هم از نظر مجموعه و هم از نظر خدمات ، جهانی شده است.
2-گرایش عندالزوم در برابر گرایش درست به موقع
توسعه مجموعه ، معمولا فرآیندی مستمر برای رسیدن به اهداف کتابخانه است.اگر کتابخانه ، منابع لازم را نداشته باشد قادر نخواهد بود فورا به درخواست های استفاده کننده پاسخ دهد.به عبارت دیگر ، گرایش توسعه ی مجموعه در کتابخانه های غیرالکترونیکی به "عنداللزوم بودن " تمایل دارد ، اما از طریق امکان بازیابی منابع از فواصل دور در اینترنت و در هر زمانی ، گرایش آینده ی توسعه ی مجموعه به "درست به موقع بودن" متمایل است.این گرایش تاکیدش بر پاسخ فوری و رضایت مندانه به درخواست های استفاده کننده است.چه "عنداللزوم بودن " و "درست به موقع بودن" هر دو به طور مساوی مهم هستند ، ولی کتابخانه باید تصمیم بگیرد برای توسعه ی بهتر مجموعه برای استفاده کنندگان ، میان آن ها توازن برقرار کند.
3-مالکیت در برابر دستیابی
کتابخانه های سنتی ، منابع را به صورت فیزیکی و مادی نگهداری می کردند ، اما امروزه اطلاعات ، الکترونیکی هستند و به محموله هایی الکترونیکی تبدیل شده اند که می توانند در خدمتگرهای شبکه ای ذخیره شده و از هر مکانی و در هر زمانی بازیابی شوند.ممکن است این طور به نظر برسد که در برآوردن فوری نیازهای استفاده کنندگان ، دستیابی بسیار مهم تر از مالکیت است ، اما در واقع این طور نیست ، مالکیت و دستیابی هر دو مکمل یکدیگرند.اگر کتابخانه صرفا به حداکثر دستیابی توجه کند و مالکیت را فراموش کند ، آن کتابخانه صرفا در حد یک شبکه ی صرف باقی خواهد ماند.بدین ترتیب منابع به انحصار ناشران در می آید و سرانجام کتابخانه به یک ساختمان "مرده و شبح"با یک سری منابع قدیمی تبدیل خواهد شد.همچنین مطالعه ی منابع الکترونیکی فاقد آن کیفیت و احساس مطالعه ی منابع چاپی و بخصوص در زمینه ی ادبیات و تاریخ هستند.به همین لحاظ بیشتر کتابخانه ها تمایل دارند مجموعه ی آن ها دوسویه باشد.یعنی در یک زمان هم منابع چاپی و فیزیکی را داشته باشند و هم منابع دیجیتالی را ، بنابراین کاربران می توانند به هر دو شیوه از خدمات کتابخانه بهره مند شوند.
4-جدایی در برابر هماهنگی
کاربران کتابخانه های دیجیتالی برای به دست آوردن اطلاعات ، نیازی به حضور فیزیکی ندارند.کتابخانه بیشتر به ارایه ی اطلاعات می پردازد تا صرفا امانت دادن منابع.علاوه بر گردآوری داده ها ، کتابخانه همچنین با سازماندهی منابع شبکه ای ، مجموعه اش را به طور مستقیم یا غیرمستقیم در دسترس استفاده کننده قرار می دهد.از این گذشته ، همه ی منابع کتابخانه ی دیجیتالی بر خلاف کتابخانه ی سنتی ، به شکل دیجیتالی تبدیل و ذخیره شده و از هر مکانی قابل دسترسی است.می توان گفت کتابخانه ها قطعا مجبور به فراهم آوری و سازماندهی این منابع ، به صورت مجازی ، به وسیله ی ارتباطات شبکه ای هستند.این بدان معناست که به عنوان مثال ، فهرست نویسی و خدمات ارایه ی مدرک ، بیشتر از گذشته به توسعه ی مجموعه نزدیک تر است.بنابراین ، فاصله ی میان بخش های خدمات فنی و خدمات خواننده کاهش می یابد و در نهایت ممکن است با همدیگر ادغام شوند.
5-تسریع گردش اطلاعات
در شبکه ها ، هر کس که نویسنده هست ، ناشر هم هست.اطلاعات در کم ترین زمان ممکن در سراسر جهان منتشر می شود.تولید و گردش اطلاعات خیلی سریع تر از سابق شده است.همین سرعت گردش بالای اطلاعات ، چالش های زیادی را برای کتابخانه ها به وجود آورده است ، به گونه ای که آن ها برای توسعه ی مجموعه ی خود در اینترنت ، باید به طراحی راهبردهایی جدید بپردازند.(3)

مشخصه ها و ویژگی های کتابخانه های دیجیتالی :
-یک کتابخانه رقومی مجموعه ای از اطلاعات سازماندهی شده درقالب رقومی است
-اطلاعات رقومی باید مبتنی بر اصول مجموعه سازی گردآوری یا تولید شده باشند
-اطلاعات رقومی باید به صورت منسجم و مناسبی نظیر دیگر منابع اطلاعاتی در کتابخانه ها توسط استفاده کنندگان قابل دسترس و بازیابی باشند
-اطلاعات رقومی باید در مدت زمان طولانی به مثابه منابع اطلاعاتی پایدار قابل دسترس باشند.
-در کتابخانه های دیجیتال ، ارتباط مستقیم و رودر رو میان کتابدار و کاربر وجود ندارد.
-در این کتابخانه ها چندین کاربر در آن واحد از یک منبع خاص استفاده نمایند.
-دسترسی به منابع خاص مانند نسخ خطی میسر می شود.

محتوای کتابخانه های دیجیتالی :
-دستیابی به پایگاه های اطلاعاتی ؛
-دستیابی به فهرست کتابخانه های الکترونیکی ؛
-دستیابی به منابع تمام متن ؛
-دستیابی به مجلات الکترونیکی ؛
-دستیابی به وب سایت های مرتبط (2)

کتابداران کتابخانه های دیجیتالی :
نیاز مادر اختراع است.پیدایش کتابخانه های دیجیتالی نیاز به ایجاد یک عنوان شغلی جدید به نام کتابدار دیجیتال برای سازماندهی منابع دانش دیجیتالی را بوجود می آورد.
کتابخانه های دیجیتالی بزرگ به مثابه انبارهای دانش بشری در حال پیدایش هستند پس لازم است کتابداران دیجیتالی امور زیر را انجام دهند :
-اداره ی کتابخانه های دیجیتالی ؛
-سازماندهی دانش و اطلاعات دیجیتالی ؛
-نشر اطلاعات دیجیتالی که به صورت رایانه ای نگهداری می شود ؛
-ارایه ی خدمات مرجع دیجیتالی و خدمات اطلاع رسانی الکترونیک ؛
-کاوش اطلاعات از انبارهای دانش به وجود آمده ؛
-پرداختن به وظیفه ی دیجیتالی کردن ، فرآیند ذخیره سازی دیجیتالی و حفاظت دیجیتالی
-ایجاد امکان دسترسی و بازیابی به دانش دیجیتالی ؛
-فهرست و طبقه بندی اسناد و دانش دیجیتالی ؛
-حمایت از حق مولف الکترونیکی(8)

کتاب های الکترونیکی :
امروزه کتاب های الکترونیکی به واقعیت پیوسته اند و قطعا بخشی از منابع کتابخانه های آینده را تشکیل می دهند و دارای امکاناتی منحصر به فرد می باشند.
با استفاده از کتاب های الکترونیکی ، نه تنها می توان بخشی از متن مورد نظر خود را برای استفاده های بعدی ذخیره کرد ، بلکه می توان با روش هایی الکترونیکی و بسیار سریع در تمام متن به جستجوی مطالب مورد نظر خود پرداخت.
کتاب های الکترونیکی ویژگی هایی دارند که نه تنها باعث صرفه جویی در وقت خواننده می شوند ، بلکه باعث شکوفایی خلاقیت های وی نیز می گردند.از جمله امکان تغییر اندازه و نوع قلم متن.همچنین بسیاری از کتاب های الکترونیکی به ابزاری مجهز شده اند که به کاربران امکان می دهد که زیر پاراگراف های مورد نظر خود خط بکشند و یا نکاتی را یادداشت کنند.همچنین می توان صفحات مدنظر خود را برای مراجعات بعدی نشانه گذاری کرد.

انواع کتاب های الکترونیکی :
کتاب های الکترونیکی با توجه به ویژگی ها و امکاناتشان به گروه های زیر تقسیم بندی می شوند :
1-کتاب های الکترونیکی فقط متن : این نوع کتاب ها فقط شامل اطلاعات متنی هستند و هیچ گونه تصویر و نموداری را شامل نمی شوند.
2-کتاب های الکترونیکی دارای تصاویر اسکن شده : که در کنار اطلاعات متنی ، تعدادی تصویر اسکن شده نیز وجود دارد.
3- کتاب های الکترونیکی با تصاویر متحرک : در کنار اطلاعات متنی ، تعدادی تصویر انیمیشن و یا قطعاتی از فیلم وجود دارد.
4-کتاب های الکترونیکی سخنگو : این دسته کتاب های الکترونیکی با استفاده از امکانات صوتی و الکترونیکی ، تا حدی با کاربر رابطه برقرار می کنند.
5-کتاب های الکترونیکی چند رسانه ای : در این نوع کتاب ها ، یک رابطه ی چندرسانه ای و دوسویه میان کتاب و خواننده برقرار می شود.این دسته کاملا با کتاب های سنتی متفاوت اند و امکانات کمکی برای جستجو و تحقیق در آن ها در نظر گرفته شده است.(5)

مشکلات کتابخانه های دیجیتالی :
کتابخانه های دیجیتالی همانند سایر مراکز از فناوری های نوین استفاده می کنند که به علت ماهیت این فناوری ها دارای محدودیت هایی هستند و همواره سعی در مرتفع ساختن این محدودیت ها دارند.از جمله این محدودیت های موجود در این زمینه می توان به موارد زیر اشاره کرد :
1-عدم وضوح قوانین مربوط به حق مولف
امروزه قوانین حق مولف هنوز در مورد منابع دیجیتالی دارای محدوده روشنی نیستند.از آنجایی که منابع قابل ارایه در کتابخانه های دیجیتالی قابل بازیابی در سراسر جهان هستند ، لذا قوانین مربوطه نیز باید بین المللی بوده و بتوانند در تمامی کشورها به اجرا در آیند.بنابراین هنوز سیاست های دستیابی به این منابع بر اساس قوانین حق مولف ، جهانی نشده اند و این امر باعث ایجاد سردرگمی هایی برای کاربران کاربران ، کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی ، تولید کنندگان اطلاعات و ناشران در مورد عدم آشنایی با حقوق خود شده است.از طرف دیگر این قوانین بیشتر به دلایل اقتصادی مورد استفاده قرار می گیرند و توجه چندانی به مسائل مربوط به ترویج یادگیری مدنظر نیست.به هر حال باید به این مسئله توجه کنیم گه این قوانین نباید باعث محدودیت دستیابی کاربران به اطلاعات شود.
2-نبود روابط عاطفی میان کاربر و کتابخانه
فرآیند اجرایی کتابخانه های سنتی به علت ماهیت خاص خود به صورت تعامل رو در رو صورت می گرفت ، در صورتی که در کتابخانه های دیجیتالی به علت استفاده از بسترهای شبکه ای حجم این تعاملات به صورت چشمگیری کاهش یافته است.لذا روابط عاطفی که در تعامل رودررو وجود داشت در کتابخانه های دیجیتالی در حال فراموشی است.
3-استاندارد نبودن نظام های ارتباطی
در بسیاری از کشورها از جمله ایران سیستم ارتباطی استانداردی برای ارتباطات دیجیتالی وجود ندارد.زیرا نظام های ارتباطی موجود برای اهداف دیگری تهیه شده اند و نیازهای مربوط به انتقال داده های مورد استفاده در کتابخانه های دیجیتالی مورد توجه نبوده است.لذا توانایی پاسخگویی به نیازهای فن آوری های نوین اطلاعاتی را ندارند.فن آوری های نوین اطلاعاتی نیازمند زیر ساختار مربوط به خود است که قبل از اجراباید فراهم شود و تا زمانی که این زمینه محیا نشده ، نمی توانیم انتظار استفاده بهینه ای از آن داشته باشیم.
4-عدم هماهنگی مابین متخصصان رایانه و کتابداری و اطلاع رسانی
حوزه ی مربوط به کتابخانه دیجیتالی به علت چند وجهی بودن نیاز به تخصص های مختلفی از جمله رایانه ، کتابداری و اطلاع رسانی ، جامعه شناسی ، حقوق ، روان شناسی و غیره دارد.لذا همواره در مورد مالکیت این حوزه میان متخصصان مختلف از جمله رایانه و اطلاع رسانی اختلاف نظر وجود داشته است.این اختلاف نظرها باعث بروز ضعف هایی در پیاده سازی و استفاده از این کتابخانه ها شده است.
5-برخوردهای مقطعی و سطحی مدیران موسسات
حرکت به سمت محصولات نو یکی از افتخارات مدیران است و این مانند تبی زودگذر همه ی موسسات را دربر می گیرد.همین مسئله باعث بروز مشکلاتی در فرآیند ایجاد کتابخانه های دیجیتالی کاربرمدار می شود.ایجاد کتابخانه های دیجیتالی به علت استفاده از فن آوری های نوین ، باعث انگیزش مدیران موسسات شده است و آن ها غالبا به حرکت به سوی دیجیتال تمایل دارند.به همین دلیل اکثر فعالیت ها در این زمینه به علت عدم برنامه ریزی صحیح و انجام مطالعات مقدماتی مناسب با شکست مواجه می شوند.این امر باعث تقبل هزینه های سنگین توسط موسسات مختلف می شود.از این رو پیشنهاد می شود که همواره در جهت ایجاد چنین کتابخانه هایی با برنامه ریزی صحیح و انجام مطالعات مقدماتی مورد نیاز حرکت کنیم تا در آینده شاهد محصولاتی با قابلیت های مناسب و مطابق با نیازهای کاربران باشیم.
6-عدم توجه به استانداردهای مورد نیاز
یکی از دلایل حرکت های سطحی و مقطعی که در بالا اشاره شد ، می تواند عدم توجه به استانداردهای مورد نیاز کتابخانه های دیجیتالی باشد.عدم توجه به استانداردهای موجود در مراحل مختلف باعث بروز اشکالاتی در سیستم از جمله در ذخیره ، بازیابی و ارائه ی خدمات مناسب به کاربران خواهد شد.
7-هزینه نسبتا بالای ایجاد
ایجاد کتابخانه های دیجیتالی در مراحل نخستین نیاز به هزینه های نسبتا بالایی دارد که همواره به عنوان یکی از موانع ایجاد چنین کتابخانه هایی است.ولی باید به این مسئله نیز توجه داشته باشیم که هزینه های بعدی این کتابخانه ها مانند هزینه نگهداری آن ها در مقایسه با سایر کتابخانه ها بسیار پایین است.در مجموع اگر مقایسه ای میان هزینه های کتابخانه های دیجیتالی با کتابخانه سنتی داشته باشیم متوجه می شویم که هزینه کتابخانه های دیجیتالی به مراتب کمتر از کتابخانه های سنتی است.
8-لزوم داشتن مهارت جستجو و بازیابی اطلاعات
علاوه بر دسترسی به اینترنت ، داشتن مهارت جستجو و بازیابی اطلاعات توسط کاربران و کتابداران این گونه از کتابخانه ها ، امری است که نباید از آن غافل شد.بسیاری از مراجعین فاقد مهارت های لازم برای جستجوی اطلاعات مورد نظر خود هستند که در اینجات نقش کتابداران کتابخانه های مجازی برجسته می شود که در آن ، با هدایت و مشاوره اطلاعاتی خود به مراجعین در به دست آوردن و استفاده از منابع اطلاعاتی مد نظر ، یاری گر باشند.
9-موانع مالی
موانع مالی در هر سازمانی می تواند باعث بروز مشکلاتی شود.اکثر پایگاه های اطلاعاتی رایگان نیستند و سازمان باید توانایی پرداخت هزینه های یاد شده را داشته باشد.
10-حفاظت از منابع اطلاعاتی موجود
چالش های اساسی در این بخش عبارت اند از : جلوگیری از آسیب های احتمالی ، امنیت اطلاعات و جلوگیری از ورود های غیرمجاز.با توجه به داشتن بار مالی اشتراک پایگاههای اطلاعاتی و در صورتی که مرکز اطلاع رسانی خود نیز اقدام به دریافت وجه در قبال اطلاعات ارایه شده به مراجعین نماید ، و چه از نقطه نظر اینکه هکرها و نفوذگران به شبکه ی اینرنت نتوانند به کتابخانه های دیجیتالی آسیب وارد نمایند ، مسئله امنیت و حفاظت از منابع اطلاعاتی در کتابخانه های دیجیتالی دارای اهمیت است.(6)

معرفي چند كتابخانه ي ديجيتالي :
الف- كتابخانه هاي ديجيتالي داخلي :
1-كتابخانه مجازي فارسي قفسه : http://www.farsiebook.com
در اين كتابخانه ي ديجيتالي ،‌ كتاب ها به زبان فارسي و در چهار موضوع اصلي : ادبيات ،‌علوم ،‌دين و فلسفه و كامپيوتر طبقه بندي شده اند كه هر رده به موضوعات ريزتري تقسيم بندي شده است.
2-كتابخانه مجازي ايران : http://www.irpdf.com
در اين كتابخانه ي ديجيتالي ، كتاب ها به زبان فارسي و در بيست و هشت موضوع قابل دسترسي اند.مانند : اشعار و ادبيات قديم ، نقد و بررسي ، پزشكي ،‌ كامپيوتر و تكنولوژي ، رمان ، مذهبي و ...
3-موسسه فرهنگي و اطلاع رساني تبيان(كتابخانه) : http://www.tebyan.net/Library.html
اين سايت وابسته به سازمان تبليغات اسلامي است و كتاب ها به زبان هاي فارسي ، انگليسي و عربي قابل دسترسي مي باشند.كتاب هاي فارسي در بيست موضوع اصلي ، كتاب هاي انگليسي در بيست و پنج موضوع اصلي و كتاب هاي عربي در بيست موضوع اصلي مرتب شده اند.شايان ذكر است كه موضوع اكثر كتاب ها مذهبي است.
ب-كتابخانه هاي ديجيتالي خارجي :
1-كتابخانه ديجيتالي كاليفرنيا : http://www.cdlib.org
كتابخانه ديجيتالي كاليفرنيا داراي سه بخش مجموعه ها ، تصاوير و متون است.موتور جستجوي كتابخانه ديجيتالي كاليفرنيا اطلاعات توصيفي(مانند عنوان ، پديدآور) منابع پيوسته(on line)را جستجو مي كند.همچنين در قسمت eScholarship Editions كه همان كتاب هاي تمام متن است ، امكانات جستجوي ساده و پيشرفته وجود دارد.
2-كتابخانه ديجيتاليECO : http://www.canadiana.org
كتابخانه ديجيتالي Early Canadian on-line مشتمل بر 1671000 صفحه ميراث مكتوب كانادا در بيش از 10200نسخه است.امكان جستجوي تمام متن يا جستجوي فيلدهاي كتابشناختي وجود دارد.
3-كتابخانه ديجيتالي Galen ، دانشگاه كاليفرنيا-سان فرانسيسكو http://www.library.ucsf.ed
كتابخانه ديجيتالي UCSF داراي مجموعه ها و منابع متنوعي است.وجه تمايز عمده اين كتابخانه با كتابخانه هاي ديگر ، درهم آميختن مجموعه ديجيتالي با مجموعه كتابشناختي است.به اين معني كه كاربر با جستجو در فهرست كتابخانه و پس از بازيابي ركورد مورد نظر در صورت مشاهده پيغام "connect to" مي تواند روي آن كليك كرده و به منبع تمام متن دسترسي پيدا كند.
 

امروزه کتاب های الکترونیکی به واقعیت پیوسته اند و قطعا بخشی از منابع کتابخانه های آینده را تشکیل می دهند و دارای امکاناتی منحصر به فرد می باشند.

با استفاده از کتاب های الکترونیکی ، نه تنها می توان بخشی از متن مورد نظر خود را برای استفاده های بعدی ذخیره کرد ، بلکه می توان با روش هایی الکترونیکی و بسیار سریع در تمام متن به جستجوی مطالب مورد نظر خود پرداخت.

کتاب های الکترونیکی ویژگی هایی دارند که نه تنها باعث صرفه جویی در وقت خواننده می شوند ، بلکه باعث شکوفایی خلاقیت های وی نیز می گردند.از جمله امکان تغییر اندازه و نوع قلم متن.همچنین بسیاری از کتاب های الکترونیکی به ابزاری مجهز شده اند که به کاربران امکان می دهد که زیر پاراگراف های مورد نظر خود خط بکشند و یا نکاتی را یادداشت کنند.همچنین می توان صفحات مدنظر خود را برای مراجعات بعدی نشانه گذاری کرد.

کتاب های الکترونیکی با توجه به ویژگی ها و امکاناتشان به گروه های زیر تقسیم بندی می شوند :

1-کتاب های الکترونیکی فقط متن : این نوع کتاب ها فقط شامل اطلاعات متنی هستند و هیچ گونه تصویر و نموداری را شامل نمی شوند.

2-کتاب های الکترونیکی دارای تصاویر اسکن شده : که در کنار اطلاعات متنی ، تعدادی تصویر اسکن شده نیز وجود دارد.

3- کتاب های الکترونیکی با تصاویر متحرک : در کنار اطلاعات متنی ، تعدادی تصویر انیمیشن و یا قطعاتی از فیلم وجود دارد.

4-کتاب های الکترونیکی سخنگو : این دسته کتاب های الکترونیکی با استفاده از امکانات صوتی و الکترونیکی ، تا حدی با کاربر رابطه برقرار می کنند.

5-کتاب های الکترونیکی چند رسانه ای : در این نوع کتاب ها ، یک رابطه ی چندرسانه ای و دوسویه میان کتاب و خواننده برقرار می شود.این دسته کاملا با کتاب های سنتی متفاوت اند و امکانات کمکی برای جستجو و تحقیق در آن ها در نظر گرفته شده است.(5)

با توجه به تب رو به رشد ایجاد و راه اندازی کتابخانه های دیجیتالی توسط کتابداران و مدیران سازمان ها ، شایسته است که نسبت به ماهیت ، کارکردها ، مزایا و معایب این نوع کتابخانه ها آگاهی لازم فراهم آید تا از هدر رفتن بودجه ، وقت و نیروی انسانی جلوگیری به عمل آید.یعنی دقیقا بدانیم که کتابخانه دیجیتالی چه چیزی است و چه چیزهایی نیست.امروزه اين تفكر كه ايجاد كتابخانه ديجيتالي سخت و گران است و تلاش و همت بسياري را مي طلبد حاكم است.ايجاد كتابخانه ديجيتالي كارآمد چالش هاي بسياري را در پي دارد.افزودن محمل هاي ديجيتالي به مجموعه سنتي به سادگي افزدون منابع جديد(مانند نوارهاي صوتي و تصويري)به كتابخانه سنتي نخواهد بود.اطلاعات ديجيتالي ماهيتي منحصر به فرد دارند كه با توجه به در نظر گرفتن همه شرايط موجود سازمان و كتابخانه خود نسبت به آن بايد تصميم گيري كرد.